“Tủ lạnh” độc đáo giữa sa mạc

Hàng nghìn năm trước, người dân Ba Tư (Iran ngày nay) đã biết cách làm ra món kem tráng miệng mát lạnh và giữ thực phẩm lâu hơn trong mùa hè khi tủ lạnh chưa xuất hiện. Thay vào đó họ có một công trình độc đáo gọi là yakhchal (hố băng).

Yakhchal (hố băng) ở thành phố Kashan, tỉnh Isfahan, Iran. Nguồn: AMUSING PLANET

Trước khi tủ lạnh được phát minh, nước đá, băng tuyết là một loại hàng hóa quý giá, nhất là vào mùa hè. Tại nhiều nước châu Âu, để bảo quản các mặt hàng thực phẩm, người dân chở những khối băng lớn về từ các nước thuộc khu vực Scandinavia ở Bắc Âu hoặc từ các đỉnh núi cao. Còn ở Iran, nơi có diện tích sa mạc, cao nguyên lớn, ngay cả trong mùa đông, nhiều nơi nhiệt độ xuống thấp vào ban đêm nhưng vào ban ngày vẫn còn nắng nóng. Trong điều kiện khô cằn, lượng mưa thấp và hiếm nước ngọt, những người Ba Tư đã tìm cách xây dựng một nơi để bảo quản băng vào mùa hè và làm nước đá trong mùa đông, đó là yakhchal.

Yakhchal được xây dựng gần các hồ nước ngọt lớn, cấu trúc chính của một yakhchal bao gồm phần mái vòm có hình nón và khoang ngầm. Phần khoang ngầm rất rộng, thể tích lên đến 5.000m3, phần vòm nhô cao có tác dụng dẫn nhiệt ra ngoài nhờ vào các cửa nhỏ nằm ở trên cùng. Vào mùa đông, nước được dẫn sâu vào trong và đóng băng nhờ hệ thống ống dẫn lấy không khí lạnh. Các bề mặt và nền của yakhchal được trát bằng hỗn hợp đặc biệt gọi là sarooj. Hỗn hợp này làm từ đất sét, lòng trắng trứng, vôi, lông dê, tro và trộn theo tỷ lệ thích hợp qua nhiều lần thử nghiệm. Lớp vữa này giúp yakhchal có khả năng cách nhiệt và chống thấm nước. Đặc biệt phần đáy còn được trát dày ít nhất 2m nên kể cả khi mùa hè nắng nóng các khối nước đá vẫn được giữ nguyên vẹn, thời gian trữ có thể kéo dài đến mùa đông năm sau. Nguồn nước đá này ngoài dùng để bảo quản thức ăn, làm lạnh thức uống, còn dùng để làm faloodeh, một món tráng miệng lạnh truyền thống ở Iran.

Hiện nay còn hơn 100 yakhchal được tìm thấy khắp Iran, ngoài một số ít vẫn trong tình trạng tốt và được người dân sử dụng khi tủ lạnh bị hư hoặc cúp điện, đa số đều không còn giữ nguyên được hình dáng và cấu trúc xây dựng từ năm 400 trước công nguyên. Một số hố băng bị bỏ hoang còn bị sử dụng làm hố rác. Vấn đề cấp thiết đặt ra là cần phải có biện pháp bảo tồn và phục hồi để thế hệ sau có thể được chiêm ngưỡng những “tủ lạnh” có kiến trúc độc đáo này.

  THIÊN NGỌC (tổng hợp từ Amusing Planet, Wikipedia)