Việc học hành thời Pháp thuộc và kháng Pháp

Làng Hỏa Lựu lập thời Minh Mạng, đến cuối triều Nguyễn, dân số ở đây chưa được bao nhiêu... Tất cả đều ưu tiên cho việc “an cư”, chưa có mấy ai tính đến chuyện học hành. Vả lại, thầy giáo còn không có, nói chi trường lớp.

Trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp, vùng đất Vị Thanh - Hỏa Lựu còn gặp nhiều khó khăn, song tại các căn cứ kháng chiến việc học tập rất được chú trọng.

Làng Vị Thanh kế cận lập sau đó - lúc thực dân Pháp chưa đặt nền cai trị, cũng chịu chung hoàn cảnh. Dân cư vùng Long Mỹ bên kia sông Cái Lớn dần đông đúc, nhiều nhà khá giả rước thầy đồ về dạy chữ nho cho con em. Một số gia đình ở Hỏa Lựu, Vị Thanh hưởng ứng trả tiền công thầy bằng lúa. Tuy nhiên, đến đầu thế kỷ XX, người Pháp cho tổ chức phổ biến rộng rãi chữ Quốc ngữ, bắt buộc dùng trong văn tự, giấy tờ hành chính. Người biết chữ Quốc ngữ mới được tuyển làm việc ở quận, tổng, làng.

Tại mỗi quận lỵ, đều có trường tổng dạy cho con em nhiều làng. Một số làng có trường sơ học. Trước hết là đào tạo đội ngũ nhân sự làm việc cho Pháp, sau mới tới lớp con em nhà địa chủ. Do đó, trong các trường đều dạy chữ Quốc ngữ và chữ Pháp, chưa thấy tài liệu nào ghi nhận tình hình giáo dục tại Hỏa Lựu - Vị Thanh, vào đầu thời Pháp thuộc. Nhưng theo lý lịch soạn giả Vĩnh Điền lưu lại thì lúc nhỏ, ông học tại Trường sơ học Vĩnh Viễn. Như vậy, có lẽ Hỏa Lựu hay Vị Thanh cũng có trường sơ học vào đầu thế kỷ XX.

Theo các vị cao niên người Hoa, lúc này, tại chợ Vàm Xáng (Hỏa Lựu) và chợ Vị Thanh đã có Trường Hoa ngữ. Các gia đình địa chủ, nhà khá giả thì cho con qua Long Mỹ, Giồng Riềng học trường tổng hoặc lên Cần Thơ học trường tỉnh. Còn theo sách “Tự vị tiếng nói miền Nam”, năm 1897, tỉnh Rạch Giá mới có 11 trường tổng, trong đó có trường tổng Giang Ninh (bao gồm các làng Hỏa Lựu, Vị Thanh) đặt tại làng Long Mỹ.

Các cuộc kháng chiến chống Pháp nổ ra ở vùng Vị Thanh (buổi đầu trực thuộc quận Giồng Riềng). Trước hoàn cảnh trên 90% người dân còn mù chữ; chính quyền cách mạng quyết tâm chiến thắng 3 thứ giặc: giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm. Hoạt động giáo dục lúc này đã hình thành trước, trong vùng địch tạm chiếm. Ở vùng tự do (vùng giải phóng), việc học hành của cán bộ, chiến sĩ và đồng bào được xúc tiến.

Từ việc kêu gọi giáo viên, xây cất trường lớp cho đến huy động mọi người cùng tham gia các lớp bình dân học vụ. Trong cơ cấu ủy ban kháng chiến hành chánh cấp quận, có người phụ trách gọi là kiểm soát viên (như trưởng phòng). Tại mỗi làng đều có ủy viên phụ trách giáo dục. Ngoài ra, các đoàn thể cứu quốc nông, thanh, phụ đều vận động hội viên tích cực tham gia lớp bình dân học vụ. Các cuốn vần quốc ngữ A, B, C, được viết tay, in bột phổ biến rộng rãi. Người biết chữ rồi, dạy lại người chưa biết chữ.

Chính quyền còn dùng thơ, ca động viên, khuyến khích và phê phán nhằm cổ vũ việc học. Nam, nữ thanh niên đi chợ bị chặn lại, buộc đánh vần các chữ trên bảng. Đánh vần được thì cho đi thẳng vào, bằng không thì phải đi vòng phía sau. Sau khi mở các lớp bình dân học vụ, chính quyền cách mạng mở nhiều lớp dạy chữ cho trẻ em từ lớp năm đến lớp nhứt hết bậc tiểu học.

Từ năm 1949-1951, một phần của huyện Giồng Riềng được giao về tỉnh Cần Thơ. Ty Giáo dục Cần Thơ tổ chức các trường nội trú lớp nhứt A, B, C... Quận Giồng Riềng là vùng giải phóng ổn định, nên có một thời là trung tâm giáo dục kháng chiến của tỉnh. Tất nhiên, một bộ phận nhân dân Vị Thanh, Hỏa Lựu đã có điều kiện tham gia học tập. Nhiều cán bộ, chiến sĩ cách mạng được học hành cơ bản, trở thành người chỉ huy, lãnh đạo cơ quan Đảng, chính quyền địa phương.

Trong quyển Sơ thảo Lịch sử Đảng bộ xã Hỏa Lựu (1954-1975), khi đề cập đến giai đoạn kháng Pháp trước đó, sách đã ghi nhận sinh hoạt: “Ngoài phát triển kinh tế, chi bộ (xã) còn chỉ đạo phát động phong trào bình dân học vụ với nhiều hình thức đa dạng như lớp bình dân học vụ hoặc theo từng tổ, nhóm, gia đình. Chính như vậy, mà đại đa số nông dân Hỏa Lựu đều biết chữ và được nâng cao thêm trình độ”.

Tương tự như xã Hỏa Lựu, tại xã Vị Thanh sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, Ủy ban kháng chiến hành chánh đã quan tâm nhiều tới lĩnh vực văn hóa, y tế, giáo dục. Sách “Lịch sử truyền thống của Đảng bộ, quân và dân xã Vị Thanh (1945-1954)” ghi nhận:... Phong trào “bình dân học vụ” phát triển khá sôi nổi và rộng khắp. Hầu hết những thanh niên có trình độ văn hóa đều được chính quyền động viên ra làm giáo viên, xóa mù chữ cho Nhân dân. Đêm đêm xóm, ấp vang lên lời ca, tiếng hát và tiếng học bài của các lớp bình dân học vụ.

Thời kháng chiến, vùng Hỏa Lựu - Vị Thanh đã tổ chức được việc học hành cho cán bộ, chiến sĩ và con, em; đào tạo nên lớp trẻ có tri thức, góp phần đắc lực vào sự thành công của cuộc kháng chiến giành độc lập, tự do.

VỊ THANH