Bài học đắt giá về xuất khẩu gạo

Xung quanh chuyện gạo Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ bị trả về, phần lớn các doanh nghiệp và chuyên gia trong lĩnh vực lúa gạo không quá bất ngờ. Vì thực tế, trong nhiều năm qua họ đã hiểu và thấy được nhiều nguy cơ về tình trạng nông dân lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật một cách vô tội vạ. Chuyện dư lượng thuốc bảo vệ thực vật vượt mức cho phép trong mặt hàng gạo “sớm hay muộn cũng bị phát hiện”. Đây cũng là lời cảnh báo để xuất gạo Việt Nam xác lập lại chiến lược xuất khẩu gạo bài bản hơn.

Cần cân đối diện tích trồng lúa phù hợp với đầu ra của thị trường.

“Cách đây gần 10 năm, không ít lần lúa gạo xuất khẩu của Việt Nam bị trả về do vi phạm các cảnh báo về an toàn thực phẩm, cụ thể là có dư lượng thuốc bảo vệ thực vật vượt mức cho phép” - một chuyên gia trong lĩnh vực lúa gạo nhận định. Trong bối cảnh hiện nay, thông tin về vi phạm an toàn vệ sinh thực phẩm lan truyền rất nhanh bởi kết nối mạng toàn cầu hóa. Không chỉ thị trường Mỹ mà một số thị trường khó tính cũng sẽ “xăm soi” cẩn thận gạo xuất khẩu của Việt Nam. Lo ngại về việc gạo Việt Nam xuất khẩu sang Mỹ bị trả về, GSTS Võ Tòng Xuân (Trường Đại học Nam Cần Thơ) khẳng định: “Sự cố sẽ làm ảnh hưởng không nhỏ tới uy tín của gạo Việt Nam đối với thị trường xuất khẩu”.

Chuyện nông dân dùng thuốc bảo vệ thực vật phun vào giai đoạn lúa trổ bông đã được các doanh nghiệp đưa ra ở một số hội thảo trong vài năm qua. Họ cũng cảnh báo: đây sẽ là nguy cơ tiềm ẩn “gạo Việt xuất khẩu khi kiểm tra sẽ dính dư lượng thuốc bảo vệ thực vật”. Thực tế, các doanh nghiệp đã quản lý khá chặt chẽ vùng nguyên liệu hợp tác với nông dân trồng lúa. Tuy nhiên, số lượng lúa gạo được kiểm soát trong vùng nguyên liệu của doanh nghiệp vẫn còn hạn chế. Doanh nghiệp vẫn phải mua nguồn lúa gạo trôi nổi của nông dân ngoài vùng kiểm soát để xuất khẩu. Thế là phát sinh tình huống “con sâu làm rầu nồi canh”! Đáng tiếc là một số doanh nghiệp lại “nài nỉ” báo chí đừng đưa tin và cũng không nhiệt huyết để khuyến cáo ngành nông nghiệp sớm đưa ra cảnh báo về những hệ lụy về tình trạng lạm dụng thuốc bảo vệ thực vật. Việc gạo xuất khẩu bị trả về là bài học đắt giá trong các doanh nghiệp xuất khẩu gạo.

Các chuyên gia lúa gạo nhận định: Tình hình xuất khẩu gạo 9 tháng đầu năm 2016 của Việt Nam là một “gam tối” trong vài năm trở lại đây. Văn phòng Chính phủ vừa có văn bản truyền đạt ý kiến chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ về việc đẩy mạnh thu mua, tiêu thụ lúa gạo hàng hóa. Theo đó, Thủ tướng Chính phủ giao Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chủ trì phối hợp với Bộ Công thương, Bộ Tài chính, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Hiệp hội Lương thực Việt Nam rà soát tình hình thu mua, tiêu thụ lúa gạo hàng hóa, đề xuất giải pháp cụ thể, tích cực nhất để thu mua lúa gạo, tập trung ở vùng ĐBSCL. Được biết trong những ngày qua, các ngành hữu quan liên tiếp tổ chức các hội thảo, hội nghị để tìm kiếm giải pháp cho đầu ra lúa gạo.

Theo Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, trong tháng 9 năm 2016, lượng gạo xuất khẩu ước đạt 396.000 tấn với giá trị đạt 176 triệu USD. Như vậy, khối lượng xuất khẩu gạo 9 tháng ước đạt 3,76 triệu tấn, với 1,69 tỉ USD, giảm 16,4% về khối lượng và giảm 12,5% về giá trị so với cùng kỳ năm 2015. Một lãnh đạo Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) cho biết: Điều đáng lo ngại là hiện nay, lượng nhập khẩu gạo từ thị trường Trung Quốc giảm mạnh (trong khi rất nhiều doanh nghiệp chăm bẳm vào thị trường này). Trong khi đó, các đối thủ cạnh tranh xuất khẩu gạo của Việt Nam như: Ấn Độ, Thái Lan, Pakistan đều đẩy mạnh xuất khẩu tạo ra sự cạnh tranh gay gắt. Tổng lượng gạo xuất khẩu đến đầu tháng 9-2016 của 5 nước (Ấn Độ, Thái Lan, Việt Nam, Pakistan và Mỹ) là 21,38 triệu tấn. Trong đó, xuất khẩu gạo Ấn Độ dù giảm 15,63% nhưng vẫn đang chiếm ngôi đầu với 6,9 triệu tấn. Riêng Thái Lan sau khi chủ trương “xả kho gạo” đã xuất 6,4 triệu tấn, tăng 3,28%; Pakistan xuất 2,57 triệu tấn, tăng 2,54% so với cùng kỳ.

ĐBSCL với sản lượng ước đạt trên 25 triệu tấn lúa trong năm 2016, cân đối nguồn xuất khẩu gạo có thể lên 7,58 triệu tấn. Tuy nhiên, theo tính toán của những người kinh nghiệm, Việt Nam chỉ có thể xuất khẩu khoảng 1,2 triệu tấn trong quý IV, trong đó ngưỡng xuất khẩu chính ngạch chỉ khoảng 5 triệu tấn năm 2016. Như vậy, có thể nói áp lực tìm đầu ra cho hạt gạo rất lớn trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt. Thực tế, Campuchia có vài chục ngàn tấn xuất vào thị trường châu Âu nhưng không chịu thuế. Riêng ở Việt Nam phải chịu khoảng 150-180 USD/tấn. Một lãnh đạo VFA cho biết: Hiện nay, chất lượng gạo Việt Nam được cải thiện rất tốt. Gạo Việt Nam được ghi rõ nguồn gốc và được nhiều nước nhập khẩu với nhiều nhãn hiệu khác nhau. Điều lo lắng hiện nay là các doanh nghiệp xuất khẩu gạo khó tìm đầu ra. Trong bối cảnh hiện nay, việc VFA xác định lại các phân khúc xuất khẩu gạo (gạo cao cấp, gạo thơm, gạo hạt dài, gạo có phẩm cấp trung bình) là rất quan trọng. Trên cơ sở này sẽ định lượng đưa ra khuyến cáo cân đối hợp lý diện tích trồng lúa - nhất là đối với khu vực vựa lúa ĐBSCL. Nếu không nông dân “một nắng hai sương” đối chọi với hạn - mặn, dịch bệnh trên lúa làm ra hạt lúa lại tiếp tục cám cảnh: thất giá lúa!

“Đã đến lúc Nhà nước phải thắt chặt quản lý tình trạng sử dụng thuốc bảo vệ thực vật và không thể để nông dân thoải mái sử dụng thuốc bảo vệ thực vật như hiện nay. Để quản lý hiệu quả, cần kiểm soát thông qua doanh nghiệp, bắt buộc các doanh nghiệp phải xem lại quy trình sản xuất lúa gạo có đảm bảo mới được thu mua. Quan trọng hơn, phải chuyển sang chiến lược mới: sản xuất lúa gạo chất lượng cao bằng công nghệ kỹ thuật cao như Thái Lan đang đẩy mạnh”, GSTS Võ Tòng Xuân nhấn mạnh!

Bài, ảnh: VĨNH TƯỜNG