Châu thổ kiệt nước trong mùa lũ

Nước trên sông Mekong cạn kiệt đã khiến nhiều quốc gia hạ nguồn lâm vào cảnh khốn khó, trong đó có đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL).

Khu bảo tồn thiên nhiên Lung Ngọc Hoàng vẫn được xem là túi trữ nước ngọt của Hậu Giang trong mùa khô.

Cuối tháng 7-2019, nhưng nước lũ vẫn chưa về, ông Phạm Út cứ bồn chồn. Ông Phạm Út là lão nông sống ở xã Thường Phước 1, huyện Hồng Ngự, tỉnh Đồng Tháp - giáp ranh với biên giới Campuchia. Ông Út chờ con nước vì năm nay địa phương chủ trương bỏ làm lúa vụ 3, xả lũ. Nhưng có lẽ ông Út chưa hiểu chuyện: Nước sông Mekong từ thượng nguồn đang khánh kiệt. Chính phủ Thái Lan đang xem xét các biện pháp khẩn cấp để ứng phó với tình trạng khô hạn. ĐBSCL cũng không ngoại lệ khi đối diện với tình trạng thiếu nước trong mùa mưa lũ?

Thượng nguồn kiệt nước

Thái Lan đang đối diện khô hạn nghiêm trọng khi nước trên dòng Mekong cạn kiệt. Truyền thông Thái Lan đã chỉ ra các nguyên nhân chính gây nên tình trạng suy giảm nguồn nước sông Mekong: Hạn hán, lượng mưa quá ít; việc giảm lượng nước xả ra từ đập thủy điện Cảnh Hồng ở tỉnh Vân Nam (Trung Quốc). Cuối cùng là kế hoạch tích nước để chạy thử máy phát điện tại đập Xayaburi ở Lào. Theo kế hoạch, 7 máy phát điện của Xayaburi sẽ hoạt động chính thức vào tháng 10-2019. Hiện 8 tỉnh của Thái Lan giáp biên giới với Lào có thể gánh chịu những tác động nặng nề hơn từ đợt hạn hán nghiêm trọng này do mực nước trên sông Mekong đang xuống thấp. Theo ghi nhận của Thái Lan, tại khu vực giáp với Viêng Chăn của Lào mực nước trên sông Mekong đã xuống thấp nhất trong vòng 50 năm qua. Còn mực nước sông Mekong khu vực “Tam giác vàng” giáp biên giới 3 nước Thái Lan, Lào và Myanmar đã giảm đến mức thấp nhất trong 1 thế kỷ.

Thủ tướng Thái Lan đang xem xét 7 giải pháp khẩn cấp nhằm giúp 20 tỉnh phía Bắc và Đông Bắc ứng phó với tình trạng hạn hán. Theo đó, các giải pháp gồm: Cung cấp nước cho các khu vực có nguy cơ hạn hán cao, nạo vét hồ và kênh để tăng khả năng trữ nước, xây dựng và sửa chữa các giếng nước… Dự kiến, Thái Lan sẽ chi 1,2 tỉ Path (khoảng 39 triệu USD) để tiến hành 144 dự án nạo vét hồ và kênh tại các vùng có nguy cơ hạn hán cao. Chính phủ Thái Lan cũng đã đề nghị Chính phủ Lào tạm ngưng chạy thử nghiệm nhà máy thủy điện Xayaburi trên dòng chính sông Mekong

Các chuyên gia về sông Mekong nhận định: Có khả năng lượng mưa trong lưu vực Mekong trong vòng 1-2 tháng tới sẽ thấp. Mực nước sông Mekong tại Lào đang rất thấp kỷ lục so với tất cả các năm trước. Mực nước này có nghĩa là tình hình mùa lũ năm nay ở ĐBSCL sẽ rất thấp và về rất muộn. Kéo theo sang mùa khô đầu năm 2020, sau tết, xâm nhập mặn ven biển ĐBSCL sẽ vào sâu trong đất liền. Từ lâu, các nhà khoa học ở ĐBSCL đã chỉ ra: Mực nước và dòng chảy sông Mekong bắt đầu giảm từ năm 2000. Đó cũng là thời điểm các nước bắt đầu xây dựng nhiều đập thủy điện trên dòng Mekong. Hiện các nước như Thái Lan, Campuchia, Lào cũng rơi vào tình cảnh khô hạn. Đặc biệt, Thái Lan đang tận dụng nhiều phương tiện để hút và tích trữ nước ngọt chống hạn nên khả năng nguồn nước về đến cuối nguồn sông Mekong càng hạn hẹp.

Lo trữ nước

Tiến sĩ Dương Văn Ni (Trường Đại học Cần Thơ) khá bức xúc: “Không chỉ là câu chuyện nước ngọt mà phải bàn đến phù sa. Nói đến ĐBSCL phải nghĩ đến biển; đến lưu vực sông Mekong. Cần thấy rằng: Gạo, cá, tôm... của ĐBSCL ai ăn? Bảo vệ ĐBSCL không phải chỉ riêng cho ĐBSCL! Phải nhìn, ĐBSCL là vấn đề quốc tế”. Thật ra, lâu nay các nhà khoa học ở ĐBSCL đã có những phản ứng rất mạnh về việc một số nước xây dựng đập thủy điện trên dòng Mekong. Tiếp tục phản biện, đóng góp ý kiến đúng chuẩn để bảo vệ châu thổ miền Tây - vùng đất cung cấp nhiều lương thực, thủy sản cho khu vực và thế giới là rất cần thiết.

Thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia độc lập về sinh thái Mekong phân tích về tác động của các đập thủy điện: Đối với những năm bình thường, thì các đập có hồ chứa thì có khả năng tích nước trong mùa lũ và xả ra trong mùa khô, tức là làm giảm đỉnh lũ và tăng dòng chảy mùa khô; còn các đập dâng thì cho nước chảy qua trong ngày, ít ảnh hưởng lượng nước về ĐBSCL. Đối với những năm lũ cao, khi các đập quá đầy nước thì sẽ xả ra đế tránh vỡ đập, do đó gây ra tình trạng lũ chồng lũ cho phía hạ lưu. Đối với những năm khô hạn, thì các đập sẽ tăng cường tích trữ nước cho đủ cột nước để chạy tua-bin, làm nước không về hạ lưu, tình trạng khô hạn tồi tệ thêm. “Hiện nay chúng ta đang trong tình trạng El Nino khô hạn ít mưa, các đập thủy điện làm cho tình hình tồi tệ thêm. Như vậy, có thể năm nay mùa lũ ĐBSCL sẽ có khả năng rất thấp. Và sau tết, sang tháng 3-2020 tình trạng xâm nhập mặn sẽ rất sâu”, thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện cảnh báo.

Các nhà khoa học nhận định: Lâu nay, hạ nguồn sông Mekong có 3 túi nước để cân bằng một phần sinh thái. Đó là hồ Tonle Sap (Campuchia), khu vực Đồng Tháp Mười (khoảng 700.000ha) và Tứ giác Long Xuyên (590.000ha). Ba túi nước này điều hòa nước cho ĐBSCL. Hiện hồ Tonle Sap gần như “trơ đáy”, ĐBSCL cần tận dụng hiệu quả 2 túi chứa nước ở Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên để tích nước trong mùa mưa lũ. “Để tăng cường sức chống chịu của ĐBSCL thì cần khôi phục không gian của dòng sông, để nước có thể vào lại ruộng đồng. Ngay bây giờ nên bắt đầu bằng việc giảm bớt một vụ lúa (lúa vụ 3 hay còn gọi là lúa Thu đông) trong mùa lũ ở Tứ giác Long Xuyên và Đồng Tháp Mười. Bớt nhu cầu đê bao khép kín để nước có thể vào ruộng vườn, mùa khô đồng bằng sẽ bớt khô hạn và xâm nhập mặn sâu”, thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện đề xuất.

Bước qua tuổi 70, lão nông Phạm Út đã gắn bó cả đời với 1ha đất ở Hồng Ngự - Đồng Tháp. “Tôi đã đi qua hàng chục con nước lũ về mang theo sóng gió ầm ầm, ghe tàu chạy trên đọt cỏ của những bờ lau. Giờ thật sự lo khi đã cuối tháng 6 âm lịch mà chẳng thấy tí nước nào đổ về”, ông Phạm Út lo lắng. Năm ngoái, địa phương xả lũ “da beo” vẫn còn tình trạng người dân chưa đồng lòng, cự nự “té lửa”. Năm nay, ông Út hy vọng, chính quyền ở Thường Phước sẽ “mở đê” trên diện rộng để tích nước, bồi bổ phù sa cho đồng ruộng.

Bài, ảnh: CAO PHONG