Đồng bằng sông Cửu Long: “Điểm danh” sạt lở trên bản đồ

Mới đầu mùa mưa, tình trạng sạt lở đã lan rộng ở nhiều địa phương ĐBSCL. Từ đầu đến cuối tháng 5-2018, hơn 10 vụ sạt lở nghiêm trọng đã xảy ra trên địa bàn tỉnh Cà Mau, Hậu Giang và thành phố Cần Thơ. Hàng trăm người dân được cảnh báo phải khẩn cấp di dời. Câu chuyện sạt lở ở ĐBSCL giờ không chỉ là “sạt lở đến đâu chạy đến đó”.

Vụ sạt lở mới đây ở Ô Môn đã cuốn đi nhiều nhà dân xuống sông.

Lở đâu chạy đó

“Sạt lở ở ĐBSCL không còn theo quy luật: dòng sông bên lở bên bồi. Đây là điều chúng ta cần cảnh báo đến người dân để không chủ quan”, tiến sĩ Dương Văn Ni (Trường Đại học Cần Thơ) cảnh báo.

Đầu tháng 5-2018, dưới sự chủ trì của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc, lãnh đạo 13 tỉnh, thành ĐBSCL đã báo cáo những diễn biến phức tạp của sạt lở đe dọa đến hàng trăm ngàn người dân ĐBSCL sống ven sông, ven biển. Bộ NN&PTNT đã phác họa tổng thể: Tình hình sạt lở bờ sông, xói lở bờ biển tại ĐBSCL đã và đang diễn biến rất phức tạp và có xu hướng gia tăng cả về phạm vi và quy mô. Thủ tướng Chính phủ nhấn mạnh: Tất cả các bộ, đặc biệt là các địa phương trong vùng, triển khai đồng bộ, kịp thời hơn các giải pháp để thực hiện Nghị quyết số 120/NQ-CP của Chính phủ (Về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu) trên tinh thần bảo đảm an toàn tính mạng, giữ đất, giữ người, không để tình trạng “mất bò mới lo làm chuồng”, không để sạt lở gần hết rồi mới chạy đi tìm nguồn lực giải quyết...

Liên tục trong 3 năm qua, các công bố tình trạng khẩn cấp về sạt lở liên tục được các tỉnh An Giang, Đồng Tháp phát đi. Tình trạng này cũng xảy ra tương tự ở nhiều địa phương. Sạt lở gần như “bủa vây” khắp ĐBSCL từ các bờ sông Tiền, sông Hậu, đê biển Tây, các tuyến đường quốc lộ, tỉnh lộ, đường giao thông nông thôn, đến các vạt rừng ven biển đều chịu thiệt hại nghiêm trọng.

Lâu nay, tình trạng sạt lở tràn lan nhưng cả người dân và doanh nghiệp cứ đổ xô lấn đất ven sông cất nhà. Đây là tâm lý chuộng ở hai mặt tiền “tiền lộ, hậu giang”! Có người nói đây là thói quen cố hữu của người dân Nam bộ: ở đâu có sông, thì ven sông có nhà. Các chợ, khu đô thị sầm uất của miền Tây đều nằm ven sông: Cần Thơ, Long Xuyên, Vĩnh Long, thị xã Ngã Bảy, Vị Thanh (Hậu Giang)… Đằng sau việc lựa chọn xây dựng “hai mặt tiền” này là sự trả giá rất đắt: Hàng trăm thậm chí hàng ngàn tỉ đồng (tài sản nhà cửa, sinh mạng con người) cuốn vào miệng “hà bá”. Hậu quả nhãn tiền là thị xã tỉnh lỵ Sa Đéc (Đồng Tháp) trước đây phải dời về Cao Lãnh để tránh những hàm ếch ở lòng sông Sa Đéc, hàng ngàn ngôi nhà ven biển ven các con sông lớn biến mất trong 10 năm qua. Người ta ví von: Giờ đây cư dân sinh sống cặp lộ, ven sông như sống chung với cảnh “tiền lộ, hậu lở” không phải quá đáng.

“Khảo sát từ thượng nguồn sông Mekong”

Vụ sạt lở mới đây ở Ô Môn - Cần Thơ đã cuốn hoàn toàn 7 căn nhà xuống sông, 14 căn sụp đổ một phần, 20 căn phải di dời khẩn cấp... Tổng thiệt hại ước tính khoảng 31 tỉ đồng. Cần Thơ cũng kiến nghị xem xét, hỗ trợ bố trí vốn để đầu tư xây dựng một số công trình kè chống sạt lở. Chỉ tính hai dự án kè chống sạt lở chưa đến 4km ở khu vực này đã cần đến 450 tỉ đồng! Trước đó, tuyến kè sông Cần Thơ dài 10,27km cũng trì trệ. Quá trình xây dựng bị sạt lở gây nhiều tai tiếng. Công trình này đội vốn lên 1.500 tỉ đồng, tăng gấp 2 lần so với tổng mức đầu tư ban đầu.

Chỉ điểm sơ bộ Đồng Tháp, An Giang, Cà Mau đã có khoảng 8.000 hộ dân trong vùng sạt lở nguy hiểm cần di dời gấp. Để cứu 4,3km bờ sông này bằng dự án chỉnh trị dòng chảy tuyến sông Hậu khu vực thành phố Long Xuyên cần nguồn kinh phí lên đến 2.400 tỉ đồng”. Đây là số tiền quá lớn, vượt quá khả năng của địa phương. Nhiều hội thảo tìm giải pháp chống sạt lở đã được tổ chức ở ĐBSCL. Do tính chất thổ nhưỡng ĐBSCL có đất nền thấp, yếu…, các nhà khoa học khuyến cáo: khu vực có nguy cơ sạt lở lớn, tốc độ sạt lở cao (nhất là khu vực có báo động cấp II), các địa phương cần có kế hoạch từng bước sơ tán toàn bộ tài sản ra khỏi vùng nguy hiểm. Các công trình đã xây dựng, lấn chiếm ven sông, nhất là với các công trình lấn ra lòng sông, cản dòng chảy, tải trọng lớn trên bờ sông sớm tháo dỡ kịp thời. Đây là phương án “tháo chạy sạt lở an toàn”.

“Sạt lở không còn tuân theo một quy luật thiên nhiên. Nguyên nhân sạt lở ở ĐBSCL nổi lên là do mất cân bằng. Trước tiên là thiếu phù sa do các đập thủy điện trên dòng Mekong chắn lại, thiếu cát là do khai thác cát quá tải”, thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia nghiên cứu độc lập về sinh thái ĐBSCL chỉ ra. Các chuyên gia nhận định: Giải pháp bờ kè chống sạt lở tốn nhiều chi phí nhưng không mang tính bền vững. Cần thực hiện ngay các giải pháp đối phó khả thi, hạn chế được những tác động từ con người như: Ngăn chặn việc khai thác cát tràn lan làm thay đổi dòng chảy, hạn chế các tàu bè gây sóng lớn trên các sông rạch… Câu hỏi đặt ra là bao giờ chính quyền cảnh báo tương đối đúng thời điểm khu vực sẽ xảy ra sạt lở? Để trả lời câu hỏi này, các chuyên gia cho rằng: Chuyện cấp bách trước mắt, cần sớm có bản đồ cảnh báo về các khu vực sạt lở ở ĐBSCL.

Bài, ảnh: CAO PHONG