Chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu

Chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu.MP3

Đồng bằng sông Cửu Long đang đứng trước những thách thức như tình trạng hạ thấp mực nước trên dòng chính, hạn hán, xâm nhập mặn, sạt lở đất bờ sông... ảnh hưởng rất lớn đến sản xuất, đời sống của người dân. Việc chủ động đề ra các giải pháp thích ứng là một việc làm cấp bách.

Tình trạng sạt lở đất bờ sông ngày càng gia tăng vào những năm gần đây.

Nhiều thách thức

Lưu vực sông Cửu Long nằm ở cuối châu thổ sông Mekong với diện tích khoảng 4 triệu héc-ta, có vị trí, vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của cả nước. Với nguồn nước dồi dào, điều kiện tự nhiên, đất đai thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, lưu vực sông Cửu Long được xác định là vùng trọng điểm sản xuất nông nghiệp của cả nước, hàng năm, đóng góp 65% sản lượng nuôi trồng thủy sản, 70% sản lượng trái cây, 50% sản lượng lúa, 95% lượng gạo xuất khẩu góp phần quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của các tỉnh trong lưu vực và bảo đảm an ninh lương thực quốc gia. Tuy nhiên, lưu vực sông Cửu Long hiện nay đang đối mặt với nhiều thách thức. Đặc biệt, các hoạt động khai thác nguồn nước ở thượng nguồn có tác động mạnh mẽ đến an ninh nguồn nước cho phát triển kinh tế - xã hội, nhất là sản xuất nông nghiệp tại đồng bằng sông Cửu Long, các hoạt động phải kể đến như xây dựng các hồ chứa, đập dâng trên dòng chính, dòng nhánh; mở rộng gia tăng diện tích cấp nước, tưới; chuyển nước trong và ra khỏi lưu vực.

Theo số liệu của Ủy hội sông Mê Kông Quốc tế, đến năm 2024, các quốc gia thượng nguồn đã xây dựng được 128 hồ chứa (13 hồ trên dòng chính, 115 hồ trên dòng nhánh) với dung tích hữu ích khoảng 88 tỉ m3, dự kiến tăng lên 90-95 tỉ m3 vào năm 2030 và sẽ đạt 120 tỉ m3 vào năm 2060. Các công trình này sẽ tác động lớn đến dòng chảy mùa lũ, mùa kiệt và lượng phù sa về đồng bằng. Trong mùa lũ, tần suất xuất hiện lũ lớn có xu thế giảm, xuất hiện nhiều năm lũ nhỏ, thậm chí không còn lũ. Trong mùa kiệt, dòng chảy có xu thế tăng nhưng biến đổi bất lợi, đầu mùa dòng chảy thường giảm, do đó xâm nhập mặn xuất hiện sớm hơn và vào sâu hơn. Lượng phù sa về đồng bằng ước tính còn khoảng 5% so với thời điểm cao nhất (khoảng 120 triệu tấn vào năm 2000).

Bên cạnh đó, sự gia tăng dân số, phát triển cơ sở hạ tầng các khu đô thị, công nghiệp sẽ tạo ra sức ép về cấp nước, tiêu, thoát nước, ngập úng cùng với tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng, vấn đề ngập lụt đô thị, ô nhiễm môi trường nước ngày càng gia tăng.

Bộ NN&MT cho hay, diện tích sản xuất nông nghiệp của đồng bằng gia tăng đáng kể từ năm 1995 đến nay, diện tích gieo trồng lúa đã tăng 1,2 lần, nuôi trồng thủy sản tăng 2,8 lần, cây ăn quả tăng 2,2 lần, làm gia tăng nhu cầu cấp nước, gây quá tải cho các hệ thống thủy lợi phục vụ cấp nước, tiêu thoát nước. Việc khai thác nước dưới đất cho sinh hoạt và sản xuất là một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng lún sụt đất nền ở đồng bằng, làm gia tăng mức độ ngập úng và xâm nhập mặn. Tình trạng sạt lở bờ sông, bờ biển của đồng bằng diễn ra ngày càng nghiêm trọng gây ảnh hưởng đến tính mạng, tài sản và sinh kế của người dân, thiệt hại cơ sở hạ tầng… 

Theo đánh giá của các tổ chức quốc tế, đồng bằng sông Cửu Long là vùng chịu ảnh hưởng nghiêm trọng nhất bởi biến đổi khí hậu, nước biển dâng so với các vùng khác trên toàn quốc. Các nghiên cứu cho thấy, trong 30 năm qua mực nước biển đã dâng khoảng 20cm, làm cho diện tích ngập triều và xâm nhập mặn ngày càng gia tăng. Bên cạnh đó, việc tiêu, thoát nước cũng khó khăn dẫn đến thời gian ngập thường bị kéo dài. Các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng xảy ra nhiều hơn, gây ra các thiệt hại lớn đến sản xuất, cấp nước sinh hoạt nông thôn cho lưu vực, điển hình là các đợt hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn năm 2015-2016, 2019-2020, 2023-2024; ngập lũ, ngập úng các năm 2000, 2011, 2018.

Cần giải pháp căn cơ

Theo định hướng quy hoạch thủy lợi lưu vực sông Cửu Long thời kỳ 2022-2030, tầm nhìn đến năm 2025 được Bộ NN&MT xây dựng thì mục tiêu cụ thể đến năm 2030  bảo đảm cấp và tạo nguồn cấp nước sinh hoạt cho khoảng 17-18 triệu người; tạo nguồn cấp nước cho các khu công nghiệp, khu chế xuất, khu công nghệ cao từ các hệ thống công trình thủy lợi. Cấp nước chủ động cho khoảng 1,5-1,6 triệu héc-ta đất trồng lúa 2 vụ; 0,65 -0,75 triệu héc-ta đất trồng lúa vụ 3; 0,21 triệu héc-ta rau màu, hoa, cây cảnh, với mức đảm bảo tưới 85%; 0,4-0,45 triệu héc-ta cây ăn trái với mức bảo đảm tưới 90-95%. Cấp nước chủ động cho nuôi trồng thủy sản với diện tích khoảng 0,8 triệu héc-ta. Bảo đảm cấp nước chủ động cho sinh hoạt nông thôn và sản xuất nông nghiệp trong trường hợp xảy ra hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn tương đương như năm 2015-2016 đã từng xảy ra tại đồng bằng sông Cửu Long. Bảo vệ, giảm thiểu ô nhiễm chất lượng nước trong các hệ thống thủy lợi đạt tiêu chuẩn cấp nước cho các hoạt động sử dụng nước. Nâng cấp, sửa chữa, xây dựng mới các công trình thủy lợi hiện có và hoàn thiện hệ thống kênh mương nội đồng kết hợp với giao thông nông thôn để chủ động tưới, tiêu cho 1 triệu héc-ta đất lúa chất lượng cao.

Chủ động tiêu, thoát nước ra sông trục chính, tăng diện tích tiêu bằng động lực, đảm bảo tiêu, thoát nước ở vùng thấp trũng phục vụ dân sinh, nông nghiệp với tần suất từ 5% đến 10%; đáp ứng yêu cầu tiêu, thoát cho khu đô thị, công nghiệp; tiêu thoát chủ động cho 1,6 triệu héc-ta lúa 2-3 vụ, 0,4-0,45 triệu héc-ta cây ăn trái, 0,21 triệu héc-ta cây hàng năm, 0,8 triệu héc-ta nuôi trồng thủy sản. Chủ động kiểm soát mặn khoảng 1,35 triệu héc-ta đất sản xuất nông nghiệp theo các điểm khống chế mặn từ -4‰ trong vùng.

Bên cạnh thực hiện các giải pháp công trình sẽ tăng cường vận hành công trình thủy lợi để trữ nước tối đa trong các hệ thống thủy lợi khép kín, kênh, rạch để phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn, sạt lở, sụt lún bờ kênh, mương. Vận động người dân trữ nước trong mương vườn, lên liếp, đào ao trữ nước và sử dụng các dụng cụ trữ nước hộ gia đình. Các khu bảo tồn đất ngập nước, rừng quốc gia ngoài nhiệm vụ trữ nước còn tham gia phòng chống cháy rừng trong mùa khô hàng năm.

Bố trí, điều chỉnh cơ cấu cây trồng, lịch thời vụ canh tác nông nghiệp phù hợp với điều kiện nguồn nước hàng năm. Phổ biến các mô hình sinh kế đa dạng, phù hợp với điều kiện tự nhiên của các vùng sinh thái, tăng cường áp dụng các biện pháp canh tác tiên tiến, tiết kiệm nước. Từng bước di dời người dân sống ven sông, kênh thường xuyên bị ảnh hưởng bởi thiên tai, khu vực sạt lở nghiêm trọng. Sắp xếp, quản lý, tái định cư dân cư sống ven kênh rạch, bảo đảm hành lang công trình thủy lợi.

Nâng cao chất lượng công tác giám sát, dự báo nguồn nước; tăng cường áp dụng các tiến bộ khoa học công nghệ trong công tác dự báo, cảnh báo lũ, hạn hán, xâm nhập mặn. Quản lý, hạn chế khai thác cát sỏi lòng sông để giảm hạ thấp mực nước trên sông Tiền, sông Hậu, giảm sạt lở bờ sông, kênh; phân tích đánh giá diễn biến lượng bùn cát về đồng bằng; nghiên cứu sử dụng các vật liệu thay thế cát sỏi trong hoạt động xây dựng. Triển khai các chương trình khoa học và công nghệ trong nông nghiệp, thủy lợi; nghiên cứu các công nghệ xây dựng, sử dụng vật liệu mới; nghiên cứu lai tạo các giống thủy sản có khả năng thích nghi cao, các giống cây trồng có khả năng chịu mặn, chịu ngập cao, dài ngày. Tuyên truyền, vận động nâng cao nhận thức người dân trong công tác trữ nước, sử dụng nước tiết kiệm, hạn chế sử dụng nước dưới đất.

Theo Sở NN&MT Hậu Giang, việc nâng cấp đê điều thời gian qua đã giúp bảo vệ an toàn cho các khu vực ven sông, giảm thiểu thiệt hại do lũ, xâm nhập mặn. Hệ thống thủy lợi được cải thiện giúp tăng cường khả năng tưới tiêu, nâng cao năng suất cây trồng trong tỉnh. Tuy nhiên, tới đây cần tập trung đầu tư vào các công trình cấp bách, có hiệu quả cao, góp phần nâng cao năng lực phòng, chống thiên tai, đảm bảo an ninh nguồn nước, phục vụ phát triển nông nghiệp, nông thôn. Nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò của thủy lợi, trách nhiệm trong quản lý, sử dụng, bảo vệ nguồn nước, phòng, chống thiên tai.

Trong cuộc họp trực tuyến về việc xem xét quy hoạch thủy lợi mới đây, Phó Thủ tướng Chính phủ Trần Hồng Hà đề nghị trong quy hoạch cần đảm bảo tính thống nhất, khoa học, đồng bộ giữa những công trình hiện hữu và công trình được đầu tư mới. Trong đó xác định vị trí thực hiện các công trình cống, đập đảm bảo tính dài hạn và phát huy hiệu quả theo mục tiêu đề ra. Bên cạnh đó, trong quá trình thực hiện quy hoạch cần chú ý giải quyết tốt bài toán về ô nhiễm môi trường khi điều tiết, vận hành các công trình mang tính hợp lý và liên thông giữa các địa phương. Ưu tiên đầu tư những công trình mang tính cấp bách mang lại hiệu quả trước mắt và lâu dài trong ứng phó với biến đổi khí hậu cho vùng ĐBSCL...

HOÀI THU