Vị Thanh - Hình thành và phát triển: Bước chân người mở đất với dấu mốc lịch sử

Theo các tư liệu xưa, trước khi chính thức trở thành đơn vị hành chính, vùng đất Vị Thanh đã có dân cư sinh sống rải rác. Trải qua nhiều biến động lịch sử, địa lý hành chính vùng đất Vị Thanh đã có nhiều đổi thay qua các thời kỳ.

Hỏa Lựu là một trong những địa danh hành chính đầu tiên xuất hiện từ thời nhà Nguyễn của vùng đất Vị Thanh ngày nay.

Sách “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức ghi nhận: “Một người Hoa tên là Mạc Cửu, do không thần phục nhà Thanh, nên lánh sang nước Cao Miên, phủ Sài Mạc lập nghiệp, giàu có nên chiêu mộ dân, lập nên 7 xã, thôn ở các xứ Hà Tiên, Phú Quốc, Lũng Kè, Cần Bột, Vụng Thơm, Rạch Giá, Cà Mau. Sau đó, dâng lên Chúa Nguyễn”. Trước đó, từ thế kỷ thứ I đến thế kỷ VII, vùng đất này thuộc vương quốc Phù Nam. 

Năm 1714, Chúa Nguyễn ban sắc phong Mạc Cửu làm tổng binh trấn Hà Tiên, bao gồm vùng đất rộng lớn với 7 xã, thôn. Tức phần lãnh thổ các tỉnh Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu, Sóc Trăng và phần lớn tỉnh Hậu Giang ngày nay.

Thời sơ khai, người ta chỉ biết xứ Rạch Giá qua ghi chép, đó là một vùng đất ở về phía Nam trấn Hà Tiên, cho đến vùng sông Cái Lớn. Tuy chưa mang địa danh, chưa là đơn vị hành chính chính thức - nhưng vùng Vị Thanh xưa đã là một phần cơ thể của xã Giá Khê (Rạch Giá), trấn Hà Tiên, trên bản dư đồ Đại Việt.

Năm 1736, Mạc Cửu qua đời, Chúa Nguyễn cho con là Mạc Thiên Tích thay cha, giữ chức tổng binh trấn Hà Tiên. Năm 1757, tiếp tục phát triển sự nghiệp, mở rộng bờ cõi, Mạc Thiên Tích đặt đạo Kiên Giang ở xứ Rạch Giá, đạo Long Xuyên ở xứ Cà Mau. Sau đó đặt đạo Trấn Di, tại xứ Sóc Trăng, rồi đạo Trấn Giang ở xứ Cần Thơ. Như vậy, vùng đất Vị Thanh lúc bấy giờ nằm trong đạo Kiên Giang.

Sau khi vua Gia Long thống nhất sơn hà vào năm 1802, củng cố lại các đơn vị hành chính; đổi đạo Kiên Giang thành huyện Kiên Giang, như một cấp chính quyền dưới trấn Hà Tiên. Nhờ thành quả công cuộc khẩn hoang, mở đất mang lại, nên từ 7 xã, thôn ban đầu thời Mạc Cửu - khu vực thuộc trấn Hà Tiên đã mở rộng đến 52 xã, thôn, phố, sở, đội, sóc… Lúc này, huyện Kiên Giang mới thành lập được 2 tổng, 11 xã, thôn, trong đó Tổng Thanh Giang có 4 xã, thôn là Vĩnh Thuận, Vĩnh Hòa, Thái An, Đông An. Giới hạn từ ngã ba Cạnh Đền đến Cái Tàu, Cái Tư, Nước Trong, Nước Đục,… Thôn Vĩnh Thuận lúc đó bao gồm phần đất thuộc các huyện Long Mỹ, Vị Thủy, thành phố Vị Thanh và một phần huyện Phụng Hiệp, huyện Châu Thành A ngày nay.

Đến năm 1832, vua Minh Mạng bãi bỏ các dinh, trấn và thành Gia Định, lập Nam Kỳ lục tỉnh là Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, An Giang, Vĩnh Long và Hà Tiên. Huyện Kiên Giang thuộc phủ An Biên, tỉnh Hà Tiên. Do tình hình mở mang nông nghiệp nhanh chóng và thuận lợi, dân tứ xứ kéo về đông, đất canh tác mở rộng nên triều Nguyễn cho lập thêm tổng Giang Ninh, ở huyện Kiên Giang vào năm Minh Mạng thứ 16.

Theo ghi chép trong “Địa bạ triều Nguyễn”, thì địa danh, cũng là đơn vị hành chính đầu tiên là xã Hỏa Lựu, thuộc địa bàn thành phố Vị Thanh chính thức ra đời, cùng với các xã Vị Thủy (nay là địa bàn huyện Vị Thủy), cùng các thôn: Áp Lục, Lộc Động; thôn Thủy Liễu, thôn Cao Môn, thôn Hương Thọ và thôn Phương Lang (thuộc huyện Giồng Riềng, có thể cùng phần đất thuộc xã Vị Đông, Vị Thanh, huyện Vị Thủy và địa bàn Vị Thanh ngày nay).

Theo cách đặt tên đơn vị hành chính thuộc trấn Hà Tiên, hồi lập địa bạ năm 1836, thường bỏ tên nôm, mà dùng mỹ danh. Trường hợp địa danh Hỏa Lựu, phải chăng do xã nằm cạnh con rạch Hốc Hỏa? Hay là đất ở đây có lớp than bùn, tức loại đất làm chất đốt cháy được, nên người xưa lấy đó mà đặt địa danh Hỏa Lựu (trái bằng đất đốt cháy được). Mặt khác, do lưu dân tứ xứ, đôi khi bị lạc mất hoặc giấu lý lịch nên những người khai mở đất, thường lấy địa danh thôn, xã đặt họ cho mình, mà đứng đầu là xã trưởng (hoặc thôn trưởng). Trường hợp tên của người xã trưởng Hỏa Lựu, lấy chữ Lựu làm họ gắn với tên của y là Chạm, thành ra “Lựu Chạm”.

Sách “Nghiên cứu Địa bạ triều Nguyễn” (tác giả Nguyễn Đình Đầu, 1994) ghi nhận: “Hỏa Lựu xã phía Đông giáp xã Vĩnh Thuận Đông (tổng Thanh Giang), có rạch Giao Tử làm giới. Tây giáp xã Vĩnh Thuận Đông (tổng Thanh Giang) có rừng Chằm (loại rừng hoang ngập nước) làm giới. Bắc giáp thôn Vĩnh Hòa (tổng Thanh Giang), rừng hoang làm giới”.

Theo đó, số ruộng đất đã khai phá, đang canh tác mới được 7 mẫu (70.000m2). Đất thổ cư là 6 sào, 6 thước. Ngoài ra, xã còn có 2 khoảnh đất hoang. Qua xem lại các tư liệu, sách xưa chỉ ghi nhận diên tích đang canh tác và đất ở. Khai phá tới đâu, đo đạc tới đó, chưa tính được diện tích chung toàn xã, bởi hầu hết còn là rừng hoang, ranh giới không rõ ràng. Thời điểm này, diện tích đang canh tác trong toàn tổng Giang Ninh là 77 mẫu, 9 sào, 13 thước. Trong đó, xã Hỏa Lựu chiếm 10%.

VỊ THANH